Oι τουρίστες και οι επισκέπτες αναζητούν ένα εύρος εμπειριών. Ο Τουρισμός Ειδικού Ενδιαφέροντος, μέρος του οποίου είναι και ο πολιτιστικός τουρισμός εστιάζει ακριβώς εκεί, και αξιοποιεί τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας χώρας ή ενός τόπου.
Ο πολιτιστικός τουρισμός – δηλαδή ο τουρισμός με επίκεντρο τα πολιτιστικά αξιοθέατα, εκδηλώσεις και προϊόντα – είναι ένα από τα ταχύτερα αναπτυσσόμενα τμήματα της τουριστικής βιομηχανίας, αντιπροσωπεύοντας περίπου το 40% του συνόλου του τουρισμού παγκοσμίως και το 40% των τουριστικών εσόδων διεθνώς.
Όταν μιλάμε για πολιτιστικό τουρισμό στην Ελλάδα έχουμε μια τάση στο μυαλό μας να ανακαλούμε και να εννοούμε κυρίως την επίσκεψη σε αρχαιολογικά σημεία ενδιαφέροντος, και γενικά να εστιάζουμε στην πολιτιστική κληρονομιά και όχι στη σύγχρονη δημιουργία.
Όμως είναι σημαντικό να εμπλουτίσουμε και να διαφοροποιήσουμε τον πολιτιστικό τουρισμό. Μελετώντας κανείς τα δεδομένα εύκολα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι διεθνώς, εκτός από τον παραδοσιακό πολιτιστικό τουρισμό, υπάρχουν επιμέρους τύποι πολιτιστικού τουρισμού που ήδη λειτουργούν. Είναι σημαντικό να συνδυαστούν οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, το φυσικό περιβάλλον και το πολιτιστικό δυναμικό. Ένας τέτοιος συνδυασμός επιτρέπει την ανάπτυξη του τουρισμού εκδηλώσεων (event tourism), ο οποίος σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού ενισχύεται όλο και περισσότερο.
Σε αυτό το πλαίσιο, τα φεστιβάλ και οι πολιτιστικές εκδηλώσεις αποκτούν μεγαλύτερο ρόλο στο τουριστικό μείγμα μιας περιοχής. Σε πολλές περιπτώσεις, τα φεστιβάλ είναι το κύριο τουριστικό αξιοθέατο. Η συμπερίληψη τέτοιων μορφών τουρισμού στην τουριστική προσφορά μιας πόλης είναι ένας παράγοντας που προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα στην εικόνα ενός προορισμού. Επιπλέον, ο εμπλουτισμός του τουριστικού μείγματος είναι απαραίτητος για την παράταση της χρονικής περιόδου προσέλκυσης επισκεπτών. Επιπλέον, η θεσμοθέτηση και επαναλαμβανόμενη διεξαγωγή ενός φεστιβάλ κάθε χρόνο (ραντεβού) το ενσωματώνει αυτόματα στο τουριστικό πολιτιστικό περιεχόμενο της πόλης. Επιπλέον, τα φεστιβάλ μπορούν να σχεδιαστούν μέσα από ένα γενικότερο στρατηγικό σχέδιο τουριστικής ανάπτυξης και ανάλογα με τις ανάγκες αυτού του σχεδίου, μπορεί να καθοριστεί ο χρόνος του φεστιβάλ. Σε πολλές περιπτώσεις, τα φεστιβάλ πραγματοποιούνται σε περιόδους χαμηλής τουριστικής ζήτησης, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν εξαιρέσεις, από περιοχές που εφαρμόζουν μια κεντρική πολιτική σχετικά με το χρονοδιάγραμμα των εκδηλώσεων. Σε μικρότερες πόλεις, επίσης, τα φεστιβάλ διαδραματίζουν καταλυτικό ρόλο στην επιλογή τους ως προορισμού από έναν επισκέπτη.
Σε αυτό το σημείο, μπορεί να αναφερθεί πλέον η έννοια του φεστιβαλικού τουρισμού, δηλαδή μια νέα υποκατηγορία που δημιουργείται στο πλαίσιο του πολιτιστικού τουρισμού. Σύμφωνα με πολλούς, ο φεστιβαλικός τουρισμός θεωρείται μια μορφή τουρισμού που σέβεται τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης, λόγω της συμβολής του στη διατήρηση και προώθηση της πολιτιστικής παραγωγής. Είναι ένα είδος τουρισμού που παρακινεί τους ανθρώπους να επισκεφθούν μια πόλη ή μια περιοχή, ώστε να μπορούν να συμμετάσχουν στο φεστιβάλ είτε από ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα είτε από την ανάγκη να αποκτήσουν νέες εμπειρίες και ερεθίσματα.
Τα φεστιβάλ γίνονται όλο και περισσότερο σημαντικά εργαλεία οικονομικής ανάπτυξης, τόσο μέσω του τουρισμού όσο και μέσω της επανεμφάνισης και του rebranding των πόλεων και των περιφερειών σε σύγχρονα πολιτιστικά κέντρα. Σταδιακά δημιουργείται μια τυπολογία φεστιβάλ με τρεις τύπους φεστιβάλ σε γενικές γραμμές, βάσει μεγέθους και τυπολογίας: τα τοπικά, τα «τουριστικά δέλεαρ» και τα «big-bang», τα φεστιβάλ-προορισμοί.
Όμως, για να πάμε πιο συγκεκριμένα και στο κομμάτι του μουσικού τουρισμού, ο μουσικός τουρισμός δεν εξαντλείται στα φεστιβάλ
Ο μουσικός τουρισμός περιλαμβάνει
- Φεστιβάλ
- Μουσικούς προορισμούς (π.χ. Εθνική Λυρική Σκηνή)
- Μουσικά τοπόσημα (π.χ. Μουσείο Τσιτσάνη στα Τρίκαλα)
- Εκθέσεις (π.χ. Έκθεση Μίκη Θεοδωράκη στο Μέγαρο Μουσικής, έκθεση αρχαιοελληνικών μουσικών οργάνων)
- Συνέδρια (π.χ. Συνέδριο Ιάννη Ξενάκη στην Αθήνα και στο Ναύπλιο για τα 100 χρόνια)
- Ιδιαίτερες δράσεις και εμπειρίες (π.χ. από τα μπουζούκια μέχρι τα πανηγύρια ή την κατασκευή παραδοσιακών οργάνων
- Τις μουσικές σκηνές μιας πόλης
- Οι περιοδείες καλλιτεχνών
Γιατί οι άνθρωποι ταξιδεύουν για τη μουσική; Ο πρώτος και κύριος λόγος είναι η αυθεντικότητα της εμπειρίας, ότι το live δεν συγκρίνεται με την ηχογράφηση και δεν προσφέρει τα ίδια ερεθίσματα, κάτι που το νιώσαμε και στην πανδημία. Υπάρχουν φυσικά τα mega-concerts, όπου ο καλλιτέχνης είναι το κίνητρο, αλλά συχνά οι άνθρωποι ταξιδεύουν για τη μουσική γιατί σου επιτρέπει και μια διαφορετική διάδραση με φίλους και αγνώστους, σου επιτρέπει τη δημιουργία αναμνήσεων, ενώ συχνά σου επιτρέπει και να γνωρίσεις τον τοπικό πολιτισμό.
Ειδικά για την παραδοσιακή μουσική, έχει αναγνωριστεί πλέον ως σημαντικό συστατικό του τουριστικού προϊόντος. Παρέχει μια σημαντική και συγκινητική εναλλακτική αφήγηση, ως έκφραση του πολιτισμού, μια μορφή κληρονομιάς, ως στοιχείο ενός τόπου. Επίσης, οι τουρίστες παρέχουν στους μουσικούς ένα νέο, εναλλακτικό κοινό. Βέβαια, η παραδοσιακή μουσική «καταναλώνεται» από διάφορες κατηγορίες τουριστών με πολύ διαφορετικά κίνητρα, γνώσεις και επίπεδα ανησυχίας για την αυθεντικότητα αυτού που ακούν. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι μουσικοί, προσαρμόζουν τις παραστάσεις τους ώστε να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των τουριστών, αλλοιώνοντας τον αυθεντικό χαρακτήρα της μουσικής. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτό συμβαίνει χωρίς σοβαρή σκέψη, χωρίς την απαραίτητη γνώση και χωρίς έρευνα αγοράς, κάτι που καλό είναι να έχουμε πάντα στο νου μας.
Στην Ελλάδα έχουμε πληθώρα μουσικών φεστιβάλ και προορισμών, αλλά και μία πολύ ζωντανή μουσική σκηνή με μεγάλη ποικιλομορφία. Κάθε καλοκαίρι υπάρχουν πολλά φεστιβάλ σε νησιά, κάστρα, πόλεις, αρχαία θέατρα, και πάρα πολλά από αυτά υποστηρίζονται και επιχορηγούνται από το ΥΠΠΟΑ, ενώ άλλα αποτελούν δημοτικές πρωτοβουλίες. Παρόλα αυτά δεν έχουμε αρχίσει ακόμα να αντιλαμβανόμαστε τη δύναμη και τις προοπτικές του μουσικού τουρισμού.
Πώς μπορούμε λοιπόν να οικοδομήσουμε έναν υγιή και βιώσιμο μουσικό τουρισμό;
- Μιλώντας εκ πείρας, το βασικότερο, όπως σε οτιδήποτε κάνουμε είναι η συνεργασία και ο συντονισμός. Συντονισμός μεταξύ τοπικής αυτοδιοίκησης και κεντρικής κυβέρνησης, ιδιωτικού και δημόσιου τομέα, συντονισμός των διοργανωτών με τους μουσικούς, συντονισμός των μουσικών και δημιουργών μεταξύ τους. Σε αυτή τη λογική, από την πρώτη ημέρα συνεργαζόμαστε συστηματικά με τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Διοργανωτών Πολιτιστικών Εκδηλώσεων προκειμένου να επιλύονται τάχιστα προβλήματα που ανακύπτουν.
- Σωστός σχεδιασμός και προγραμματισμός
- Κλίμακα (μέγεθος δράσης με μέγεθος προορισμού)
- Ύφος και τυπολογία
- Τεχνογνωσία, ειδικά σε τοπικό επίπεδο (δήμοι)
- Οργάνωση, προσφορά μιας συνολικής εμπειρίας
- Αυθεντικότητα και αξιοποίηση τοπικών πλεονεκτημάτων (φυσικά και πολιτιστικά)
- Διαφοροποίηση
- Επανάληψη – θεσμοθέτηση
Στο πλαίσιο του Ταμείου Ανάκαμψης, το ΥΠΠΟΑ έχει εντάξει πολλά έργα συναφή με τον Μουσικό Τουρισμό μεταξύ των οποίων:
- Τη σύνταξη τοπικών πολιτιστικών masterplan
- Την επέκταση και αναβάθμιση της πρωτοβουλίας «Όλη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός»
- Έργα για την ενίσχυση του κλάδου κατασκευής παραδοσιακών μουσικών οργάνων
- Προγράμματα για την ανάπτυξη δεξιοτήτων
- Residencies
- Πρόγραμμα για τη μουσική και ψυχική υγεία
- Πρόγραμμα για τον ασημένιο τουρισμό
- Βελτίωση υποδομών
- Μουσική εκπαίδευση